„Formy podstawowe” 2024/2025

Czym są „Formy podstawowe”?

„Formy podstawowe” to cykliczny program skierowany do uczennic i uczniów szkół podstawowych. Jest realizowany przez Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie i Edukacyjną Fundację im. Romana Czerneckiego od 2021 roku. Podczas każdej edycji programu powstają nowe artystyczne instrukcje, gry, partytury, obiekty, które trafiają do szkół zapakowane w specjalnie zaprojektowane pudełka. Na ich podstawie powstają w szkole dzieła sztuki i działania artystyczne, aranżowane są wystawy. Prace nie zawsze mają charakter materialny: podczas kilku edycji programu zrealizowano szereg performansów, koncertów i happeningów. Dotychczasowe edycje „Form podstawowych” były rozproszone po Polsce. Odbywały się przede wszystkim w miejscowościach do 30 tysięcy mieszkańców. W 2024 roku program był także częścią Biennale Sztuki w Tajlandii. „Formy podstawowe” zostały włączone do projektu filipińskiego artysty Poklonga Anadinga, realizowanego w szkolnej bibliotece w Chiang Rai w Tajlandii.

Inspiracje i historyczne odniesienia

„Formy podstawowe” zainspirowane zostały programem School Prints (Druki szkolne), który powstał w Wielkiej Brytanii tuż po drugiej wojnie światowej, w burzliwych czasach tworzenia nowego ładu politycznego i społecznego w Europie. Identyczny zestaw litografii stworzonych przez grupę uznanych artystów trafił wówczas do szkół podstawowych i był eksponowany w salach lekcyjnych. Powstały nowe dzieła m.in. Barbary Jones, Henriego Matisse’a, Henry’ego Moore’a, Johna Nasha czy Pabla Picassa. Wystawa „Formy podstawowe” odnosi się także do licznych eksperymentów związanych ze sztuką i edukacją w XX i XXI wieku. Jednym z punktów odniesienia jest Marcel Duchamp i jego wystawa podróżująca w walizce czy też „Fluxkits”, czyli pudełka przygotowywane przez artystów związanych z ruchem Fluxus, zawierające m.in. partytury, modele, nagrania audio, gry, puzzle i szablony. Innym przykładem jest Pure Consciousness, zainicjowana w 1998 roku seria wystaw prac japońskiego konceptualisty On Kawary w przedszkolach. W kontekście pedagogicznym i w środowisku dzieci obrazy Kawary mogły posłużyć jako narzędzie dydaktyczne wspomagające naukę dni tygodnia i cyfr. Inspiracją do „Form podstawowych” są także ćwiczenia i metodologia artystów i artystek, którzy podjęli się pracy w szkołach bądź też powoływali własne ośrodki edukacyjne, takich jak: Joseph Beuys, Cornelius Cardew, Jef Geys, Anna Halprin, Oskar Hansen, Asger Jorn, K.G. Subramanyan i wielu innych.

Szkoła jako wystawa, dzieci jako twórcy

Pudełka wysyłane do szkół mieszczą w sobie „uśpioną” wystawę, która w każdej chwili może się zmaterializować w formie wybranej przez uczennice i uczniów. Działania w programie toczą się w rytmie roku szkolnego. Nauczycielki i nauczyciele wspierani przez muzealnych edukatorów i edukatorki współpracują z zespołami złożonymi z uczennic i uczniów klas od 4 do 8. Istotą procesu jest oddawanie sprawczości w ręce dzieci i uczenie się od siebie nawzajem w twórczym działaniu. Czas, którym dysponuje grupa, pozwala na eksperymenty, stawianie pytań, „rozciąganie” wyobraźni i sprawdzanie się w nowych rolach (również nauczycielom). Nauczyciele zaangażowani w program biorą udział w szkoleniach, warsztatach oraz w plenerze. Mają one za zadanie odpowiednio przygotować ich do pracy w projekcie – oswoić ze sztuką współczesną, konceptualną, opartą na procesie, działaniach i relacjach, nie tylko na wytwarzaniu obiektów, tak by włączali te działania w swoją dalszą pracę pedagogiczną.

Czym może być wystawa?

Wystawy, które są efektem działań zespołów, powstają w przestrzeniach szkolnych: w klasach i na korytarzach, w salach gimnastycznych i na boiskach. Mogą być wielokrotnie realizowane i różnorako interpretowane, podobnie jak dzieje się to z wykonaniem muzycznej partytury. Poprzez program „Formy podstawowe” zadajemy pytania: co możemy zrobić ze sztuką? A także: czym może być wystawa? Gdzie i kiedy się ona zaczyna i kończy? Czego możemy nauczyć się od artystek i artystów? Czy poprzez kontakt ze sztuką powstaje wiedza? Aż wreszcie: jak rozumieć sztukę i czerpać przyjemność z jej nierozumienia?

O wystawie 2024/2025

Rok szkolny 2024/2025 jest dla programu „Formy podstawowe” szczególny. Dotychczas prace artystyczne zebrane w zaprojektowanych do tego celu pudełkach (w latach 2021/2022 przez Michała Sikorskiego, w roku 2023 przez Macieja Siudę) trafiały do szkół. Szkoła traktowana była jako muzeum. Teraz odwracamy kierunek – tworzone przez dzieci prace i one same trafiają do wielkiego pudełka, jakim jest nowy budynek Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie. Teraz muzeum staje się szkołą. W październiku 2024 roku, podczas tygodnia otwarcia budynku MSN-u, „Formy podstawowe” zajęły część przestrzeni Muzeum – jako miejsce warsztatów, spotkań, dystrybutornia instrukcji artystycznych, czytelnia i sala wystawowa. Była to pierwsza wystawa, jaką zrealizowano kiedykolwiek w nowym gmachu MSN-u! W czerwcu 2025 roku „Formy podstawowe” wracają do Muzeum. Tu odbędzie się wystawa nowych artystycznych instrukcji zamówionych do czwartej edycji programu i ich realizacji przez szkolne zespoły z czternastu miejscowości. Głównym zagadnieniem roku szkolnego 2024/2025 jest sama instytucja muzeum. Wspólnie zadamy sobie szereg pytań dotyczących miejsc, które zamieszkują dzieła sztuki. W czym muzeum przypomina szkołę? Kto i jak odróżnia sztukę od niesztuki? Jak rozpoznać „muzealną wartość” przedmiotów? Do kogo należy sztuka? Czy to źle, że czegoś nie rozumiemy? Do czego i komu służy sztuka?

Trzy nowe prace: Tiravanija, Camnitzer, Šedá

Rirkrit Tiravanija: relacje zamiast obiektów

Wystawa oparta jest o trzy nowe prace artystyczne. Pierwszą z nich stworzył Rirkrit Tiravanija (ur. 1961) – tajski artysta konceptualny, jeden z klasyków tzw. estetyki relacyjnej. Jego sztuka rozgrywa się między ludźmi, opiera się na robieniu różnych rzeczy razem, przesuwając naszą uwagę z obiektów w muzeum na relacje i sytuacje. Prace tego artysty przypominają przepisy kulinarne (Tiravanija zresztą chętnie występuje w roli kucharza): dzielone z różnymi osobami i modyfikowane według indywidualnych gustów i potrzeb.

Krótka instrukcja, którą daje Rirkrit Tiravanija: „po prostu uśmiechnij się i nic nie mów”, może być potraktowana jako życiowa wskazówka, żart albo proste ćwiczenie z uważności i cierpliwości. Nawiązuje też do zachodnich wyobrażeń o „ułożonej” kulturze azjatyckiej i dyscyplinie. Tiravanija sugeruje, że można milczeć, bo taka jest nasza natura, ale i uparcie skrywać jakąś tajemnicę, uśmiechając się przy tym znacząco. Można też, jak to się mówi, uśmiechać się do własnych myśli.

Luis Camnitzer: sztuka jako edukacja

Autorem drugiej pracy jest Luis Camnitzer (ur. 1937) – artysta konceptualny, teoretyk, edukator i krytyk sztuki, który zajmuje się związkami sztuki i edukacji. Artysta poświęcił wiele lat swojego życia na reformowanie edukacji artystycznej w Ameryce Łacińskiej. Jak sam mówi: „Sztuka to edukacja, a nie własność, a wiedza należy do wszystkich”. Camnitzer często posługuje się tekstem, który ma zachęcić do działania i kwestionowania zastanego porządku.

Instrukcja Muzealna jakość może być używana jako ćwiczenie do wykonania albo punkt wyjścia do rozmowy. Służy ona wyobrażeniu sobie dwóch różnych modeli muzeum: takiego, które jest niepodatne na zmiany i podporządkowane sztywnemu regulaminowi, oraz muzeum otwartego, gdzie najważniejsze są procesy i wspólne działanie. Podpowiada, jak poszukiwać tytułowych „muzealnych jakości” w muzeum, szkole i wszędzie tam, gdzie możemy uprawiać sztukę. 

Kateřina Šedá: duch szkoły

Trzecią pracę z tegorocznej edycji „Form podstawowych” stworzyła Kateřina Šedá (ur. 1977), czeska artystka konceptualna, autorka akcji i projektów, które powstały we współpracy z różnymi społecznościami. Tworzy obiekty i organizuje wydarzenia artystyczne o charakterze gier czy festiwali. Angażuje do swoich projektów członków rodziny, sąsiadów i osoby, które nigdy nie były w muzeum. Instrukcja Duch szkoły zachęca do przywołania i sportretowania ducha budynku. Człowiek ma duszę, a miejsce swojego ducha. Nie upiorną istotę, lecz swoją własną, wyjątkową atmosferę, którą trudno ubrać w słowa. Na ducha danego miejsca składa się wiele elementów: funkcja przestrzeni, obecność ludzi, a nawet zapach, kolory czy światło. Artystka zachęca do odpowiedzi na pytania: czy można narysować dźwięk lub zapach? Czy można narysować emocję, która tkwi głęboko w naszym sercu? Jak zastawić pułapkę na ducha? Co sprawia, że dobrze czujemy się w jakiejś przestrzeni? 

Kolekcja jako narzędzie edukacji

Po raz pierwszy program „Form podstawowych” jest prezentowany w relacji do kolekcji Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie. Wybrano trzy prace ze zbiorów MSN-u, które służą jako „pomoce dydaktyczne” i element scenografii: Skoki do wody Jarosława Flicińskiego, Moduł harrisburgski Tobiasa Putriha oraz praca kolektywu zatytułowana Języki macierzyste i ojcowskie gardła Slavs and Tatars. Muzealna kolekcja staje się narzędziem do zdobywania wiedzy i nauki różnych języków: języka abstrakcji, języka przestrzeni i języka różnorodności kulturowej.

Dotychczasowi uczestnicy programu

Dotychczas w programie „Formy podstawowe” wzięli udział: Paweł Althamer, Poklong Anading, Tarek Atoui, Maximiliane Baumgartner, Alicja Bielawska, Kasper Bosmans, Katia Buchatska, Gabo Camnitzer, Luis Camnitzer, Adriano Costa, Alicja Czyczel, Jarosław Fliciński, Dora García, Veronika Hapchenko, Edith Karlson, Sharon Lockhart, Goshka Macuga, Krzysztof Maniak, Mikołaj Moskal, Ramona Nagabczyńska, Ahmet Öğüt, Prabhakar Pachpute, Joanna Piotrowska i Bożka Rydlewska, Olivia Plender, Agnieszka Polska, Laure Prouvost, Katarzyna Przezwańska, Raqs Media Collective, Kateřina Šedá, Maciej Siuda, Slavs and Tatars i Olga Micińska, Rirkrit Tiravanija, Jaśmina Wójcik, kolektyw Zakole.