Ku sztuce socjalistycznej:
modernizm, socrealizm i socmodernizm

Éric de Chassey

Od 2016 jest dyrektorem Institut National d'Histoire de l'Art (INHA) w Paryżu, wcześniej kierował Akademią Francuską w Rzymie – Villa Medici (od 2009 do 2015 roku). Jest profesorem historii sztuki nowoczesnej w École Normale Supérieure w Lyonie. Jego działalność naukowa od początku koncentruje się na obszarze kulturowym Stanów Zjednoczonych i na sztuce abstrakcyjnej, zajmował się również twórczością Matisse’a, fotografią, historią międzynarodowych związków artystycznych, pojęciem tradycji i oporu w odbiorze sztuki oraz relacjami między sztuką a społeczeństwem od początku XX wieku do dziś. Autor książek i esejów na temat sztuki wieku XX i XXI, m.in. „La violence décorative: Matisse et les États-Unis” (1998), „La peinture efficace. Une histoire de l'abstraction aux États-Unis, 1910–1960” (2001), “Platitudes. Une histoire de la photographie plate” (2006), “Olivier Debré, monographie” (2007) oraz “Pour l'Histoire de l'Art” (2011).

Jérôme Bazin

Adiunkt na uniwersytecie Paris-Est Créteil. Zajmuje się sztuką i architekturą w krajach socjalistycznych widzianą z perspektywy społecznej historii sztuki. Opublikował książki i artykuły o tej tematyce, m.in. „Réalisme et égalité” (2015) poświęconą Niemcom Wschodnim i „Art Beyond Borders” (2016) o wymianie artystycznej w komunistycznej Europie.

Joanna Kordjak

Historyczka sztuki i kuratorka w Zachęcie – Narodowej Galerii Sztuki. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się na sztuce polskiej XX wieku, zwłaszcza w okresie międzywojennym. Kuratorka i współkuratorka licznych wystaw, m.in. „Mapa. Migracje artystyczne a zimna wojna” (2013), „Kosmos wzywa! Sztuka i nauka w długich latach sześćdziesiątych” (2014), „Zaraz po wojnie” (2015), „Przyszłość będzie inna. Wizje i praktyki modernizacji społecznych po roku 1918” (2018), a także redaktorka towarzyszących im publikacji.

Chương-Đài Võ

Badaczka pracująca w Asia Art Archive w Hongkongu, gdzie koordynuje pozyskiwanie i digitalizację archiwów sztuki współczesnej z Azji Południowo-Wschodniej. Wcześniej związana była z MIT jako stypendystka Mellon Postdoctoral Fellowship, w 2021 roku rozpocznie rezydencję badawczą w paryskim Institut national d’histoire de l’art. Jej wystąpienie to część większego projektu poświęconego modernizmom w Wietnamie w latach 1900–1975 w świetle lokowania wyłaniającej się nowoczesności w praktykach synkretycznych oraz w kontekście rozwoju licznych stylów w Wietnamie Północnym i Południowym. W projekcie tym uczelnie artystyczne, pisma i wystawy analizowane są jako główne przestrzenie, w których powstaje historia sztuki.
 

Tatiana Flores

Profesorką studiów latynoamerykańskich i karaibskich na Rutgers, The State University of New Jersey, oraz dyrektorką ds. sztuk wizualnych i performatywnych w Center for Women in the Arts and Humanities na tej samej uczelni. Autorka nagradzanej książki “Mexico’s Revolutionary Avant-Gardes: From Estridentismo to ¡30-30!” (Yale University Press, 2013). Kuratorka wystawy “Relational Undercurrents: Contemporary Art of the Caribbean Archipelago” (Muzeum Sztuki Latynoamerykańskiej w Long Beach, Kalifornia, 2017). Przewodnicząca Association for the Study of the Arts of the Present (ASAP).

Jérôme Bazin i Joanna Kordjak
Powojenny humanizm i kwestia chłopska

Perspektywa humanistyczna w powojennej Europie Środkowej i Wschodniej podlegała zakwestionowaniu nie tylko w ramach socjalistycznych dyktatur, ale także ze względu na główną cechę społeczeństw tego regionu, czyli fakt, że większość jego mieszkańców po II wojnie światowej nadal stanowili chłopi. Chłopstwo uchodziło za ubogą i niewykształconą część społeczeństwa, której liczebność miała spaść w rezultacie uprzemysłowienia, urbanizacji i tzw. modernizacji społecznej. Humanistyczna empatia wobec potrzebujących napotykała na powszechną awersję do „głupoty wiejskiego życia”, podzielaną przez licznych polityków i intelektualistów.

Warto przyjrzeć się w tym świetle wizerunkom chłopów. Omówimy dwa przypadki. Pierwszym jest nieukończony film Joanny Kozickiej pt. „Brzegiem Wisły” (1954). Ten niezmontowany materiał filmowy ukazuje mieszkańców wsi w intrygujący sposób . Drugim jest pochodzący z Meksyku linoryt przedstawiający tamtejszych chłopów, który wszedł do zbiorów Galerii Narodowej w Sofii. Wizerunki pochodzące z bratniego kraju, jakim był Meksyk, pozwalały spojrzeć na kwestię chłopską z innej perspektywy.

Mimo wszelkich różnic, wizerunki te mają dwie cechy wspólne. Są ikonograficznymi przedstawieniami cierpienia chłopów oraz utrzymują niejasną relację z czasem – nie wiadomo, czy ukazują teraźniejszość, czy przeszłość. Ogólniej rzecz ujmując, oba stanowią inspirujący materiał do dyskusji, ponieważ sposób, w jaki odnoszą się do kwestii chłopskiej nie jest do końca jasny.
 

Chương-Đài Võ

Od akademii do rewolucji

W wystąpieniu prześledzę rozwój modernizmu w Hanoi przez pryzmat kształcenia artystycznego od lat 20. do lat 50. XX wieku, czyli od ery francuskich rządów kolonialnych do okresu rewolucyjnego po 1945 roku. Victor Tardieu oparł założoną przez siebie w 1924 roku École des beaux-arts de l’Indochine (EBAI) na ideach misji cywilizacyjnej i neoklasycyzmu, chcąc kształcić artystów tworzących na potrzeby mieszczańskiego rynku zbytu rozwijającego się w Europie. Francuski model kształcenia akademickiego spotkał się na tej uczelni z przedkolonialną tradycją estetyczną uwidocznioną w pagodach, wspólnych domostwach i drzeworytnictwie. W ten właśnie sposób wykształciła się wietnamska odmiana realizmu. Zamknięta w czasie II wojny światowej instytucja wznowiła działalność jako Trường Mỹ Thuật Việt Bắc (Uczelnia Artystyczna Viet Bac) na odległych, porośniętych dżunglą północnych terytoriach. Wykładali tam absolwenci EBAI, a dyrektorem został Tô Ngọc Vân. W tych burzliwych latach wietnamscy artyści, pisarze i intelektualiści zastanawiali się nad definicją modernizmu i socrealizmu dyskutując o gatunkach i mediach artystycznych.

Tatiana Flores
Afro-muralizm. Przeciwko pomijaniu Czarnych w nowoczesnym meksykańskim malarstwie figuratywnym

Kiedy w 1810 roku rodził się w Meksyku ruch niepodległościowy 10% mieszkańców miało afrykańskie pochodzenie, wśród nich także dwóch najsłynniejszych generałów, José María Morelos i Vicente Guerrero. W końcu XIX wieku Meksykanie afrykańskiego pochodzenia byli już w narodowym imaginarium zupełnie nieobecni. Wydany w 1925 roku traktat „Rasa kosmiczna” meksykańskiego filozofa José Vasconcelosa stał się najsłynniejszym spośród licznych tekstów, które tworzyły wyobrażenie narodowości meksykańskiej w oparciu o mieszankę rasową (mestizaje) ludności rdzennej i europejskiej. Według Vasconcelosa wskutek mieszania się tych dwóch grup powstać miała nowa, lepsza rasa. Dla Czarnych zabrakło w tej wizji miejsca.

Państwo meksykańskie przyjęło mestizaje jako podstawę zjednoczenia narodowego w następstwie podziałów społecznych, które osiągnęły apogeum podczas Rewolucji Meksykańskiej (1910–1920). Jednak niektórzy muraliści, zwłaszcza Fernando Leal, a w mniejszym stopniu także Fermín Revueltas, podjęli krytyczny dialog z nacjonalizmem w meksykańskim wydaniu, ponieważ umniejszał on różnorodność rdzennej ludności i pomijał Meksykanów afrykańskiego pochodzenia. Ich murale, czyli jedne z dzieł, które zapoczątkowały ruch muralistyczny, wyrażały sprzeciw wobec nacjonalizmu usankcjonowanego przez państwo. Revueltas odważnie ukazywał Matkę Bożą z Guadalupe jako czarnoskórą postać, a Leal kwestionował pielęgnowany w ramach wizji mestizaje mit harmonii ras.

Niechęć do Czarnych jest w Ameryce Łacińskiej powszechna, a jej najłagodniejszym przejawem jest wymazywanie ich obecności. W swoich muralach Leal ukazując historię zachodniej półkuli wysuwał postaci pochodzenia afrykańskiego na pierwszy plan, co widać na przykład w cyklu dzieł poświęconych życiu bohatera południowoamerykańskich walk o niepodległość Simóna Bolívara (1930–1933), a także w nieistniejącym już muralu „Neptun w okowach” (1936). Prócz tego, jego cykl murali poświęconych Matce Bożej z Guadalupe (1945–1950) zawiera przedstawienia czarnoskórych aniołów. Antyrasistowska postawa Leala odznaczała się na tle czasu i miejsca, w którym tworzył, a artysta pozostał w niej wyjątkowo konsekwentny przez całą swoją drogę twórczą . Wystąpienie poświęcone będzie szczegółowej analizie wizerunków czarnoskórych postaci tworzonych przez Leala na przekór panującej za jego życia w Meksyku i obu Amerykach niechęci do Czarnych .